Διάλεξη του Ζήνωνα Σατραζέμη για τον Αλέξη - Γιώργο Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη

Ποιος ήταν ο Γιώργος Ζορμπάς; Ποιος πραγματικά ήταν; Από πού κατάγονταν, πού έζησε, ποια ήταν η ζωή του, πώς γνωρίστηκε με τον Νίκο Καζαντζάκη, πώς και πότε έφυγε από τη ζωή, πώς και γιατί έγινε μύθος; Ποια είναι τα πραγματικά στοιχεία τής ζωής του αλλά και ποια είναι τα μυθικά στοιχεία που πλάθει ο Νίκος Καζαντζάκης για τον Ζορμπά στο ομώνυμο βιβλίο του;

Σ’ αυτά τα ερωτήματα καθώς και σε πολλά άλλα έδωσε τεκμηριωμένες απαντήσεις, μετά από σχετικές έρευνες που πραγματοποίησε, ο Καθηγητής, Συγγραφέας και τ. Αντιδήμαρχος Κατερίνης, Ζήνων Σατραζέμης, κατά τη διάρκεια ομιλίας του στην Αστική Σχολή Αικατερίνης.

Το θέμα τής ομιλίας του ήταν ο «Αλέξης - Γιώργος Ζορμπάς τού Νίκου Καζαντζάκη - μύθος και πραγματικότητα» ενώ η όλη εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του θεσμού «Εαρινές Ημέρες Μουσών» 2018 τής Εστίας Πιερίδων Μουσών.

Παρουσίαση αδιάσειστων στοιχείων για την καταγωγή τού Γιώργη Ζορμπά

Τα στοιχεία που αφορούν την προσωπικότητα και το έργο τού πραγματικού Ζορμπά που παρουσιάστηκαν στην εκδήλωση, αποτελούν προϊόν συγκριτικής τετράχρονης μελέτης και έρευνας που έχει κάνει ο Καταφυγιώτης ΖήνωνΣατραζέμης για τον συντοπίτη του, Γιώργο Ζορμπά.

Πρόκειται για νέα στοιχεία που, εν πολλοίς, δεν έχουν παρουσιαστεί ξανά στο κοινό ενώ προσεχώς αναμένεται να δοθούν στη δημοσιότητα με την έκδοση σχετικού βιβλίου. Τα στοιχεία στηρίζονται σε έγγραφα του ελληνικού κράτους, όπως του Υπουργείου Εσωτερικών και του Δήμου Σερβίων - Βελβεντού. Με τα έγγραφα αυτά δίνεται οριστική απάντηση και γίνεται άρση κάθε αμφιβολίας για την καταγωγή τού Αλέξη κατά κόσμο Γιώργη Ζορμπά.

Η Διάλεξη του Καθηγητή Ζήνωνα Σατραζέμη

Όπως προαναφέρθηκε, η ομιλία τού Καθηγητή κ. Σατραζέμη βασίστηκε πάνω στη συγκριτική μελέτη που ο ίδιος έχει κάνει για τον Ζορμπά, κινήθηκε δε σε τρεις άξονες, ως εξής:

1. Οι ηθικοί κώδικες της ιδιαίτερης πατρίδας τού Ζορμπά (Καταφύγι Κοζάνης), το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε.

2. Ο πραγματικός Ζορμπάς μετά τα 22 του χρόνια όταν νυμφεύτηκε, άνοιξε τα φτερά του, γνώρισε τον Καζαντζάκη, δημιούργησε φιλίες, έφτιαξε δικά του μεταλλεία. Τί λένε άνθρωποι που τον γνώρισαν στη Μάνη, στη Χαλκιδική και αλλού, τί λέει ο Καζαντζάκης, τί αποκομίζει όμως κανείς και μέσα από επιστολές του Ζορμπά στον Καζαντζάκη όπου ο ίδιος ο Ζορμπάς αυτοχαρακτηρίζεται.

3. Η μυθοπλασία για τον Ζορμπά.

Συγκρίνοντας, λοιπόν, τους τρεις άξονες, σε τρεις πίνακες χαρακτηριστικών, καταλαβαίνει κανείς το πού συγκλίνει η πραγματικότητα και πού αποκλίνει ο μύθος.

Το Καταφύγι Κοζάνης, ο τόπος που γεννήθηκε ο Γιώργης Ζορμπάς

Όπως, μεταξύ άλλων, είπε στην ομιλία του ο κ. Σατραζέμης, «το Καταφύγι είναι ένα ορεινό χωριό τού Νομού Κοζάνης, της Δυτικής Μακεδονίας χτισμένο σαν αετοφωλιά στα 1450 μέτρα υψόμετρο. Ιδρύθηκε πριν το 1490 από Έλληνες ορθόδοξους χριστιανούς, οι οποίοι αναζήτησαν καταφύγιο στα ορεινά, εγκαταλείποντας τις πεδινές περιοχές, μετά τις συστηματικές εγκαταστάσεις τουρκικών πληθυσμών με την επικράτηση της Οθωμανικής κατοχής.

Το χωριό μεγάλωσε μέσα από διαδοχικούς εποικισμούς, από ομάδες κυνηγημένων ανυπόταχτων Ελλήνων οι οποίοι δεν ανέχονταν τον τουρκικό ζυγό. Αναφέρονται δύο μεγάλες ομάδες: Η 1η αποτελούνταν από κατοίκους των ορεινών Αγράφων της Θεσσαλίας οι οποίοι ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους, μετά την αποτυχημένη εξέγερση, που υποκίνησε το 1610 στη Δυτική Θεσσαλία ο Επίσκοπος Τρίκκης Διονύσιος και η 2η ομάδα αποτελούνταν από Ηπειρώτες οι οποίοι ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους από τον Αλή Πασά τον 18ο αιώνα.

«Η φτώχεια του εδάφους», γράφει ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος, «τους επιβάλει τη φοβερή λιτότητα, σχεδόν τον υποσιτισμό, και τους στρέφει προς την κτηνοτροφία, η οποία γίνεται ο κύριος και θετικός πόρος της ζωής τους, γιατί τους δίνει την τροφή και την ενδυμασία. Κάτω από τις ιδιαίτερα σκληρές συνθήκες της ορεινής ζωής, ο κατατρεγμένος πληθυσμός αναγκάστηκε ν’ αναπτύξει όλες του τις δυνάμεις για να επιβιώσει. Η περιοχή όπου χτίστηκε το Καταφύγι ήταν στην καρδιά ενός πυκνού δάσους. Η συνεχής μάχη με τα δάση απαιτεί ιδιαίτερη εγρήγορση. Το ξεχέρσωμα του δάσους προϋποθέτει συνεχή επαγρύπνηση, αν σταματήσεις, το δάσος επανέρχεται δυναμικότερα να διεκδικήσει το απολεσθέν έδαφος. Έτσι αναπτύσσουν το επάγγελμα του υλοτόμου, με οποίο γίνηκαν ξακουστοί σε όλη την Ελλάδα αλλά και τα Βαλκάνια. Οι πολύ δύσκολες συνθήκες διαβίωσης διαμόρφωσαν σημαντικά και τον συλλογικό χαρακτήρα των Καταφυγιωτών.

Οι Καταφυγιώτες στο σύνολο τους ήταν άνθρωποι συντηρητικής νοοτροπίας και ψυχοσύνθεσης. Έντιμοι, δίκαιοι, εργατικοί, υπερήφανοι, συνεργάσιμοι. Πάντοτε συνεπείς προς τις όποιες υποχρεώσεις τους, και αυστηρά προσηλωμένοι στις παραδοσιακές ηθικές αρχές. Η ηθική συνείδηση γι' αυτούς ήταν βίωμα κι όχι υποχρέωση ή ανάγκη. Αστυνομία δεν υπήρχε στο χωριό από το 1912, που ελευθερώθηκε, και δεν χρειαζόταν. Επί τουρκοκρατίας υπήρχε μια μικρή φρουρά εκ τεσσάρων τούρκων στρατιωτών. Όλες τις μικροδιαφορές των κατοίκων τις έλυνε ο πρόεδρος με το κοινοτικό Συμβούλιο. Και η απόφαση τους ήταν νόμος. Ο άγραφος νόμος που πηγάζει από την αυθόρμητη πίστη στις παραδοσιακές αρχές της τιμιότητας και της ανθρωπιάς. Πράγματι: Φόνοι, μαχαιρώματα, διαρρήξεις, ξυλοδαρμοί, διαζύγια ήταν πράγματα άγνωστα στο Καταφύγι.

Απ' όλα αυτά προκύπτει ότι στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας, σ' αυτήν την μικρή, ορεινή κι απομονωμένη κοινότητα είχε συντελεσθεί ένας βαθύς εξανθρωπισμός των μελών της, αυθύπαρκτος και αυτοδύναμος. Το σχολείο ήταν ο βασικός συντελεστής. Λειτουργώντας σ’ έναν σκλαβωμένο τόπο επί πέντε αιώνες ως μοναδικό ίδρυμα που είχε σχέση με τα γράμματα, με την ιστορία με το πνεύμα και έχοντας δασκάλους και μαθητές αντιστασιακούς είχε δημιουργήσει μια παράδοση πηγαίου σεβασμού προς το έργο του. Αυτό το καλοσυγκροτημένο και πειστικό σχολείο μόρφωνε, φρονημάτιζε και κοινωνικοποιούσε, τις διαδοχικές μαθητικές γενιές, οι οποίες ανατροφοδοτούσαν τη μικρή κοινωνία του χωριού και της εξασφάλιζαν εξέλιξη βελτιούμενου κοινωνικού συνόλου.

Έτσι κυρίως διαμορφώθηκε ο κώδικας κοινωνικής συμπεριφοράς, ο οποίος ίσχυσε στην διάρκεια της τουρκικής κατοχής κι εξακολούθησε να ισχύει και στα μετά το 1912 χρόνια ελεύθερης ζωής του χωριού. Έτσι διαμορφώθηκε στο Καταφύγι μια διαρκώς βελτιούμενη κοινωνία αλληλεγγύης, αγάπης κι ευνομίας. Μια κοινωνία που διατήρησε με σεβασμό κι επιμονή παραδοσιακά ήθη και έθιμα. Μια κοινωνία πολιτιστικής στάθμης ασύγκριτα ανώτερης από τη στάθμη των άλλων χωριών της περιοχής.

Κι όλα αυτά, κώδικες, ευνομίες, θεσμοί παιδείας και πολιτιστικά κειμήλια διατηρούνταν με σεβασμό και καθολική αφοσίωση ως την εποχή του ολοκαυτώματος το Δεκέμβριο του 1943 από τους Γερμανούς ναζί. Μετά την ολοσχερή καταστροφή του χωριού και τον εκτοπισμό των κατοίκων, οι Καταφυγιώτες, για άλλη μια φορά πρόσφυγες, αναζήτησαν νέες πατρίδες σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Ο κύριος όμως όγκος εγκαταστάθηκε στην πόλη της Κατερίνης όπου άπλωσε νέες ρίζες και διατήρησε τα πολύτιμα κειμήλια του πολιτισμού του μέχρι και σήμερα. Το τωρινό Καταφύγι έχει αναβίωση ως θέρετρο με πολλά σπίτια και μικρά ξενοδοχεία.

Όπως έγινε αντιληπτό, το Καταφύγι δεν είναι μόνον ένας τόπος είναι κυρίως ένας τρόπος, ένας τρόπος ζωής. Στον τόπο αυτό διαδέχτηκαν η μία την άλλη γενεές ολόκληρες απλών μα πάντα όρθιων και αξιοπρεπών ανθρώπων, εργατικών, υπερήφανων, νοικοκυραίων, αδούλωτων στο φρόνημα και με βαθιά πίστη στην Ορθοδοξία. Σε αυτόν τον τόπο γεννήθηκε ο Γιώργης Ζορμπάς».

Η προσωπικότητα του αληθινού Ζορμπά

Ποιος ήταν όμως ο πραγματικός Ζορμπάς; Κατά τον κ. Σατραζέμη, «ο πραγματικός Ζορμπάς, λοιπόν, ο Γιώργης ήταν ένας άνθρωπος που κουβαλούσε μέσα του τους ηθικούς κώδικες της ιδιαίτερης πατρίδας του, του Καταφυγίου. Ήταν καλός οικογενειάρχης, υπέροχος άνθρωπος και καλός και στοργικός πατέρας, ήταν λογικός, έξυπνος και πολύ υπεύθυνος, στη δουλειά του. Σβέλτος, ακούραστος, πραγματικό θεριό στη δουλειά του. Καλόκαρδος, χωρατατζής, ήξερε την τέχνη να καταχτάει και να υποτάσσει τους ανθρώπους στη δική του βούληση. Δαιμόνιος και κυνικός. Ντόμπρος άνθρωπος. Δεν ήξερε τι θα πει φόβος.

Βίωνε τη ζωή γεμάτος ελευθερία, χωρίς να τον δεσμεύει το «αύριο» αλλά ούτε και το «χθες». Δεν ήθελε να αισθάνεται δέσμιος του τόπου. Ήταν άνθρωπος γενναιόδωρος. Ποτέ δεν έγινε σκλάβος του χρήματος. Πάνω από όλα μετρούσαν γι’ αυτόν οι άνθρωποι και η ζωή! Αγαπούσε με πάθος την ειρήνη. Ήταν άνθρωπος σοβαρός, αξιοπρεπής, σεβόταν τον εαυτό του. Ήταν αισιόδοξος. Ένας άνθρωπος περιποιημένος, ήσυχος κι ασφαλής για τον εαυτό του, καλοντυμένος. Δεν έχει τίποτε το αλήτικο και το έξαλλο, που έχει ο Ζορμπάς του μύθου».

Ο Αλέξης Ζορμπάς, ο μετουσιωμένος Γιώργος, ο Ζορμπάς της μυθοπλασίας

Ως προς τον μυθικό Ζορμπά, ο Καζαντζάκης γράφοντας το μυθιστόρημα θέλησε να αναδείξει μέσω αυτού έναν διπλό τρόπο θέασης του κόσμου.

«Ο πρώτος τρόπος εκπορεύεται από τον αφηγητή-αφεντικό. Είναι η οπτική γωνία του διανοούμενου, που βλέπει τα πράγματα θεωρητικά, πιο συγκρατημένα, με πολλή φιλοσοφία και μηδαμινή δράση, με πολλά γράμματα στο μυαλό αλλά χωρίς την αποφασιστικότητα να εφαρμόσει στην πράξη όσα επιθυμεί. Εκπροσωπεί ίσως τον πραγματικό εαυτό του Καζαντζάκη που ζει από το χαρτί (κάπου μιλάει για “χαρτοπόντικα”), που τρέφεται από τις ιδέες και φιλοσοφικές θεωρίες του, αλλά ζηλεύει όσους μπορούν να κάνουν πράξεις και ενεργούν δυναμικά.

Ο δεύτερος τρόπος, αυτός δηλαδή τον οποίο ζηλεύει το αφεντικό, προέρχεται από τον Ζορμπά. Άνθρωπος της δράσης, της πρακτικής φιλοσοφίας εφαρμοσμένης στη ζωή, άνθρωπος που ενεργεί, παθιάζεται, χορεύει και θυμοσοφεί με τον ίδιο τρόπο, τρέφεται από τα αισθήματά του και λιγότερο από τη λογική. Πρόκειται για τον εργάτη μιας συνεχούς ορμής, που δεν κοιτάζει μακριά αλλά ζει το παρόν, φουντώνει και γαληνεύει σαν ζωικός άνθρωπος που δεν ξέρει πολλά γράμματα, πίνει και μεθά, τολμά και ρισκάρει, γιατί πρεσβεύει τη ζωτική ορμή της δράσης παρά τη συγκρατημένη διακριτικότητα της σκέψης, φτάνει στα άκρα και υπερβάλλει γιατί βιώνει ό,τι κάνει δυναμικά», σημείωσε ο κ. Σατραζέμης.

Τι ήταν αυτό που έκαμε τον Καζαντζάκη να πάρει ως πρόπλασμα για το έργο του έναν εργάτη καλοζωιστή, άνθρωπο της δράσης και καθόλου του πνεύματος, με την έννοια που αυτός έδινε ,αυτό θα μπορούσε ν’ αποτελέσει ζήτημα προς διερεύνηση.

Η απάντηση στο παραπάνω αίνιγμα θα μπορούσε να πει κανείς, βρίσκεται στην τάση που είχε ο Καζαντζάκης να δέχεται τη γνώση του αυθορμητισμού και να την αναζητά στη χαμένη αγνότητα, όπως και στο ότι λάτρευε τον διανοούμενο, δεν χώνευε τον αστό, αλλά ζητούσε απ’ το λαό να σταθεί στο ύψος του και να προσφέρει τη μόνη διέξοδο στην παραφορτωμένη εποχή μας. Ο άπλετος διονυσιασμός του Ζορμπά οδηγούσε κι αυτόν στο ανώτατο αγαθό  που είχε πιστέψει ο Καζαντζάκης, την ελευθερία, αλλά από άλλο δρόμο. Ο Ζορμπάς, ένας χαροκόπος της ζωής, ικανοποιούσε τα ένστικτά του στην απόλυτη τους μορφή, δεν έκανε συμβιβασμό σε τίποτα και για τίποτα. Ο Ζορμπάς συγκεντρώνει στο πρόσωπό του, όπου επικρατεί το ατομικιστικό στοιχείο, και την ανατολική συνείδηση, όπου βρίσκεται η βαθιά συναίσθηση της ενότητας με το Σύμπαν.

Στον προβαλλόμενο πίνακα είναι συγκεντρωμένα σε τρείς στήλες τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Καταφυγιωτών, του Γιώργη Ζορμπά του υπαρκτού προσώπου και του Αλέξη Ζορμπά της μυθοπλασίας.

Ζ. Σατραζέμης: "Καλούμαστε να μπολιάσουμε το δικό μας όνειρο με τον μύθο τού Αλέξη Ζορμπά και την αλήθεια τού Γιώργη Ζορμπά, του Καταφυγιώτη"

Κλείνοντας την ομιλία του ο κ. Σατραζέμης απευθύνθηκε στις ακροάτριες και στους ακροατές, λέγοντας: «Κυρίες και Κύριοι, με ακοίμητη την έγνοια για τον μυθικό τους κόσμο, οι Έλληνες κατόρθωσαν να τον κάνουν άξιο να εκφράσει τους στοχασμούς και τα αισθήματά τους, προπαντός τα ιδανικά τους, γιατί ένας λαός είναι εκεί, στον μύθο του, που κατά κύριο λόγο προβάλλει τους πόθους του και τα όνειρά του, καθώς γρήγορα διαπιστώνει πως μέσα στη ζωή οι πόθοι αυτοί σκοντάφτουν σε εμπόδια αξεπέραστα. Στο μύθο η φαντασία είναι ελεύθερη να δώσει υπόσταση σε ό,τι ο κάθε άνθρωπος θα ήθελε πραγματικά να είναι, αλλά δεν μπορεί. Αυτό γίνεται και με τη μυθοπλασία του Νίκου Καζαντζάκη στον Αλέξη Ζορμπά.

Σας καλούμε λοιπόν να μπολιάσετε το δικό σας όνειρο, με το μύθο του Αλέξη Ζορμπά και την αλήθεια του Γιώργη Ζορμπά του Καταφυγιώτη, για να διαβούμε με περίσσιο θάρρος, όπως αρμόζει στους ελεύθερους ανθρώπους, τις δύσκολες ώρες που μας επιφύλαξαν η ζωή και τα λάθη μας.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Εστία Πιερίδων Μουσών για την ευκαιρία που μου έδωσε, ώστε να παρουσιάσω τη δουλειά μου με θέμα «Μύθος και πραγματικότητα του Αλέξη - Γιώργου Ζορμπά». Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον Δήμο Κατερίνης για την αίθουσα που παραχώρησε προκειμένου να γίνει αυτή η εκδήλωση, αλλά να ευχαριστήσω και όλους εσάς που ήρθατε να με ακούσετε τόσο για τον πολύτιμο χρόνο που αφιερώσατε, όσο και για το ενδιαφέρον σας».

Παρουσίες

Μετά το πέρας τής διάλεξης, εκπρόσωποι τοπικών Αρχών αλλά και πολίτες που την παρακολούθησαν, δήλωναν ότι ήταν μια πραγματικά τεκμηριωμένη παρουσίαση δεδομένου ότι μάθανε πολλά άγνωστα στοιχεία για τη ζωή και το έργο τού Ζορμπά, ο οποίος γεννήθηκε στο Καταφύγι Κοζάνης, έζησε σε διάφορα μέρη τής Ελλάδας και κέρδισε τον κόσμο.

Την εκδήλωση παρακολούθησαν ο Πανοσιολογιότατος Αρχιμανδρίτης π. Ιωακείμ Οικονομίκος, η Αντιπεριφερειάρχης Πιερίας Σοφία Μαυρίδου, ο Αναπληρωτής Δήμαρχος Κατερίνης Τάκης Λεμονόπουλος, η Αντιδήμαρχος ΚατερίνηςΠαρθένα Μακρίδου - Παρτσαλίδου, ο Πρόεδρος της Τοπικής Κοινότητας Καταφυγίου Κοζάνης Ιωάννης Τζέλας, ο Πρόεδρος του Οργανισμού Πολιτισμού τού Δ.Κατερίνης Θεόδωρος Παυλίδης, ο Δημοτικός Σύμβουλος Κατερίνης Αλέκος Γιουμίδης, ο Αντιπρόεδρος της Συνεταιριστικής Τράπεζας Πιερίας Γιώργος Τσιαλός, η τ. Βουλευτής Πιερίας Άννα Μάνη, ο τ. Πρόεδρος του Νομαρχιακού Συμβουλίου Πιερίας και τ. Δημοτικός Σύμβουλος Κατερίνης Γιώργος Νταντάμης, η τ. Νομαρχιακή Σύμβουλος Παρασκευή Πάτσια κ.ά., καθώς και αρκετοί Δημότες.