Δημήτρης Ρουκάς M.Sc.
Τεχνολόγος Γεωπόνος, Επιστημονικός Συνεργάτης Π.Ε. Πιερίας.
… Μια φορά και ένα καιρό σε ένα ορεινό μονοπάτι των Πιερίων, από αυτά
που χρησιμοποιούσαν οι κυρατζήδες για να μεταφέρουν την πραμάτεια τους
ένα μουλάρι αφήνιασε. Το μουλάρι κουβαλούσε αλάτι και έριξε κάτω το σακί.
πάτημα. Με τον καιρό το σακί με το αλάτι έγινε πέτρα και το πέταλο έμεινε
ορατό για πάντα…
Αυτός ο τοπικός Μορνιώτικος λαϊκός μύθος με έβαλε σε αναζήτηση για τον
Αλατόδρομο των Πιερίων.
Το αλάτι… και η αναζήτηση του Αλατόδρομου των Πιερίων
Το αλάτι από την αρχαιότητα αποτελούσε αλλά και αποτελεί ως τις μέρες μας
αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας, ένα σημαντικό στοιχείο της διατροφής
των ανθρώπων και των ζώων. Χρησίμευε και χρησιμεύει στην διατήρηση των
τροφίμων. Αποτελεί ένα πολύ καλό φυσικό συντηρητικό για την παρασκευή
των αλίπαστων προϊόντων (παστών ψαριών, κρεάτων, λαχανικών,
τυροκομικών ειδών). Χρησιμοποιείται σε ιατρικές συνταγές αλλά και στην
βιομηχανία, ακόμη και στους χιονισμένους δρόμους όπου βοηθά ώστε να
διεξάγεται η κυκλοφορία. Φυσικά η πιο συνηθισμένη χρήση του είναι αυτή του
αρτύματος, της προσθήκης του δηλαδή στα φαγητά για να τους δώσει
νοστιμιά. Δεν θα ήταν να υπερβολή να πούμε οι αλυκές που είναι οι τόποι
παραγωγής του αλατιού είναι οι τόποι που… νοστιμίζουν την ζωή μας. Είναι
δύσκολο να φανταστούμε τη ζωή μας χωρίς αλάτι. Όλες αυτές οι εφαρμογές
το μετέτρεψαν σε ένα από τα σημαντικότερα καταναλωτικά και πολυτιμότερα
εμπορικά προϊόντα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Ο τρόπος όμως που το αλάτι φτάνει στο τραπέζι και το φαγητό μας αλλά και
όπου αλλού χρειάζεται δεν είναι ίσως γνωστός σε όλους. Από την αρχαιότητα
περιοχές όπου μπορούσαν να συλλέξουν αλάτι από θαλασσινό νερό (αλυκές)
έγιναν σημαντικά εμπορικά κέντρα. Οι διαδρομές που συνδέανε τα κέντρα
αυτά στις παράκτιες περιοχές με άλλους οικισμούς στην ενδοχώρα έγιναν
γνωστές ως «Δρόμοι του Αλατιού» ή «Αλατόδρομοι» &Salt Roads&;. Το
εμπόριο αλατιού απετέλεσε τον εναρκτήριο λόγο χάραξης των δρόμων του
αλατιού (salt routes). Έτσι με τον όρο «Δρόμος του Αλατιού» (salt road)
αναφερόμαστε σε οποιοδήποτε σκόπιμα κατασκευασμένο ιστορικά δρόμο
στον οποίο το αλάτι μεταφερόταν από περιοχές πλούσιες σε αλάτι σε
περιοχές που δεν διέθεταν.
Οι «Δρόμοι του αλατιού» ήταν συνυφασμένοι με την οικονομική γεωγραφία,
κατά τη διάρκεια του μακρού ιστορικού βίου. Συνδέουν την εμπορική κίνηση
και τον οικονομικό βίο τον οικονομικό βίο με τη φυσική γεωγραφία της
περιοχής από την οποία ξεκινούσε, διαπερνούσε και κατέληγε. Με την
εμφάνιση του αυτοκινήτου και τη δημιουργία σιγά - σιγά των σύγχρονων
αυτοκινητόδρομων οι δρόμοι του αλατιού χάθηκαν στη λήθη και οι
μετακινήσεις μέσω αυτών σταμάτησαν. Πολλές περιοχές σε όλο τον κόσμο
είχαν τους δικούς τους «δρόμους του αλατιού»
Η Ελλάδα κρύβει εκατοντάδες χιλιάδες χιλιόμετρα μονοπατιών ξεχασμένα
από τον χρόνο. Φωτίζοντας την ιστορία πίσω από την μεταφορά του αλατιού,
αποκαλύπτονται τέτοιοι χαμένοι δρόμοι που χρησιμοποιήθηκαν με σκοπό την
μεταφορά του διατρέχοντας πολλές περιοχές. Ένας τέτοιος δρόμος, καλύτερα
μονόπατι, χαμένος πλέον στην λήθη διέσχιζε και τα Πιέρια όρη (Φωτ. 1).
Ο «Αλατόδρομος» ήταν ένα από τα παλαιότερα μονοπάτια (μουλαρόδρομος)
που διέσχιζαν τα Πιέρια Όρη μέσω της στενής κοιλάδας του Μαυρονερίου
(Φωτ. 2). Η κοιλάδα του Μαυρονερίου αποτελεί το φυσικό όριο του Τιτάριου
όρους και των Πιερίων. Ο «Αλατόδρομος» περνούσε από τις παρυφές της
πλευράς των Πιερίων όπου συναντούσε τουλάχιστον τρεις οικισμούς: το
Παλιο-ζάζιακο, την Μόρνα (μετονομάστηκε σε Σκοτεινά το 1926), και την
Φτέρη Από τους οικισμούς αυτούς σήμερα δεν κατοικείται μόνιμα κανένας.
Πάνω σε αυτόν το δρόμο το πολύτιμο αλάτι μεταφέρονταν σε περιοχές όπου
υπήρχε έλλειψη. Δυστυχώς τα στοιχειά που υπάρχουν δεν μας δείχνουν το
πότε η πορεία του αλατιού υιοθέτησε την σταθερή αυτή διαδρομή. Ως
μονοπάτι το σίγουρο είναι ότι μετράει αρκετές εκατοντάδες χρόνια. Ήταν κατ’
ουσία μια εμπορική οδός μεταξύ της Πιερίας και της ενδοχώρας, που
χρησιμοποιούνταν και για τη μεταφορά αλατιού αλλά και άλλων αγαθών. Στην
αναζήτηση της διαδρομής υπήρχαν κάποιες αναφορές που επιβεβαίωναν
ιστορικά την ύπαρξη του, όπως η καταγραφή του σε παλαιούς χάρτες και
κάποια στοιχεία που ταυτοποιούν αρκετά σημεία της (Φωτ. 2, 4, 19, 19α)
Φωτ. 2 Τροποποιημένη φωτογραφία σύνθεσης χαρτών γης πριν του 1934 όπου
αποτυπώνετε (κίτρινη γραμμή) το τμήμα του δρόμου που διέσχιζαν τα Πιέρια Όρη
μέσω της στενής κοιλάδας του Μαυρονερίου.
Στις μέρες μας λίγοι που ζουν γνωρίζουν την αποτύπωση του
«Αλατόδρομου» (Φωτ. 3). Αρκετοί έχουν ακούσει για τον «Αλατόδρομο»,
αλλά οι περισσότεροι αγνοούν την ύπαρξή, την προέλευση ή τον προορισμό
του. Ο «Αλατόδρομος» ήταν ένα ξεχασμένο μονοπάτι της Πιερίας, ίσως από
τα σημαντικότερα, όχι μόνο λόγω της αισθητικής του αξίας, αλλά κυρίως της
ιστορικής και πολιτιστικής του.
Φωτ. 3 Ο κ. Δημήτρης Δήμου Φώτης συνοδοιπόρος μου, κάτοικος Φωτεινών
δασεργάτης - υλοτόμος από λίγους που γνωρίζουν την πορεία του μονοπατιού μέσα
στο δάσος.
Κάτω από τη λέξη «Αλατόδρομος» είναι απαραίτητο να φανταστεί κανείς ένα
στενό μονοπάτι. Έναν μη αμαξιτό δρόμο ο οποίος προορίζονταν για τη
διέλευση πεζών και ζώων μια «ημιονική οδός», αν θέλαμε να του
προσάψουμε έναν πιο επίσημο τίτλο (Φωτ. 4). Δημιουργήθηκε για να
μεταφέρουν με τα ζώα (άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια ) τα εμπορεύματα
τους. Υπήρχαν σημεία του όπου δε χωρούσαν δύο ζώα μαζί. Το μονοπάτι δεν
είναι κάτι το αυθύπαρκτο, αλλά είναι άμεσα συνδεδεμένο με τις χρήσεις για τις
οποίες διανοίχτηκαν και τους ανθρώπους και τα ζώα που τα περπατούσαν.
Είναι ένα αποτύπωμα της διαχρονικής ανθρώπινης παρουσίας.
Φωτ. 4 Λεπτομερής χάρτης του 1910 της περιοχής όπου αποτυπώνεται (Κόκκινη
γραμμη) ο δρόμος που διερχόταν από το Παλιοζάζιακο, τη Μόρνα και την Φτέρη
(Θέρετρο Καρίτσας) Έκδοση Κοντογόνη 1910.
Αποτέλεσε το παλιό οδικό δίκτυο, πριν την έλευση του αυτοκινήτου. Στη θέση
των σημερινών ασφαλτοστρωμένων δρόμων, των σιδηροδρομικών γραμμών
αλλά και των αεροδιαδρόμων, ας φανταστούμε αυτά τα μονοπάτια γεμάτα
από παραφορτωμένα μουλάρια και άλογα, σαν μυρμήγκια που πήγαιναν κι
έρχονταν προς και απ’ όλες τις κατευθύνσεις. Ήταν ο μόνος τρόπος για να
μετακινηθεί κανείς από το χωριό προς το χωράφι, την πόλη, το λιμάνι, το
ξωκλήσι.
Η χάραξη του «Αλατόδρομου» δεν ήταν αυθαίρετη. Λάμβανε μέριμνα ώστε να
μην έχει απότομες κλίσεις. Κινούταν στην προσήλια πλαγιά όπου
συγκρατούσε την μικρότερη ποσότητα χιονιού. Είχε κατά το δυνατόν έκθεση
στον νότο (ο προσανατολισμός του ήταν νοτιοδυτικός). Περνούσε από θέσεις
πρόσληψης νερού (ρέμα Μαυρονερίου) και είχε τμήματα με κάλυψη δέντρων.
Παρόλα αυτά υπήρχαν σημεία με μεγάλη επικινδυνότητα, καθώς πολλές
φορές είχαν γκρεμιστεί υποζύγια μαζί με το φορτίο (Μαρτυρία).
Με το πέρασμα του χρόνου το μονοπάτι ξεχάστηκε και έκλεισε, χάθηκε. Η
πυκνή βλάστηση των Πιερίων, με τα δάση από δρύες, πλατάνια, καστανιές και
οξιές, το έκρυψε από τα μάτια των αδιάκριτων (Φωτ. 5).
Φωτ. 5 Αεροφωτογραφία. Αποτύπωση του αρχικού τμήματος 19 ο χλμ. 13 η Ε.Ο. -
Φωτεινά του αλατόδρομου των Πιερίων σε συγκριτική αεροφωτογραφία του 1945
(ασπρόμαυρη) και του 2016 (Έγχρωμη).
Εντούτοις, ο ξεχασμένος αλατόδρομος έχει αφήσει παντού τα σημάδια του.
Ορισμένα τμήματα -υπολείμματα αυτού του παλαιού μονοπατιού σώζονται
ακόμη. Όποιος τα αναγνωρίζει, τα βλέπει… καλά…. Βλέπει την
δραστηριότητα του παρελθόντος μέσα από απομεινάρια που κρύβει ο τόπος.
Τα βλέπει στα πέτρινα εναπομείναντα τμήματα του «Αλατόδρομου» (Φωτ. 6).
Στα τοιχία στήριξης με την παραδοσιακή τεχνοτροπία της ξερολιθιάς (χτίσιμο
πέτρας χωρίς συνδετικό κονίαμα) (Φωτ. 7). Στα τοξωτά πέτρινα γεφύρια,
χαμένα στην ερημιά, ξεχασμένα απ’ τους δρόμους, που αγκαλιάζουν τις όχθες
και υπερβαίνουν την ορμή των υδάτων του Μαυρονερίου, που αντιστέκονται
ακόμη και σήμερα στις καταιγίδες και τις κατεβασιές. Στην διαδρομή σώζονται
δύο τοξωτά γεφύρια, ένα κοντά στην Μόρνα (Φωτ. 8) και ένα ακόμη λίγο πριν
την Φτέρη (Φωτ. 9). Στις λαξευμένες πέτρες που έχουν την μορφή
σκαλοπατιού ώστε να διευκολύνετε οι πορεία των υποζυγίων (Φωτ. 10).
Στους διανοιγμένους βράχους για να περάσει το μονοπάτι, οι οποίοι
διατηρούνται ως σήμερα (Φωτ. 11). Τα βλέπει σε ορισμένα σημεία του
μονοπατιού όπως ακόμη και σήμερα είναι καθαρά και ευδιάκριτα, τα σημάδια
που άφησαν τα ζώα στο πέρασμά τους.....................
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου