Έριχ Φρομ

Του Δρ. Στέφανου Δ. Αβακιάν
Χωρίς την παραμικρή αμφιβολία η σημερινή πολιτικό-στρατιωτική ένταση που εμφανίζεται στα
διάφορα σημεία του πλανήτη επιβεβαιώνει παλαιότερους ισχυρισμούς για την πολυπλοκότητα της
ανθρώπινης φύσης.
Πιο ειδικά, αναφέρομαι σε εκείνα τα ζωώδη ένστικτα που δεν αποδέχονται εύκολα λογικές
υποδείξεις.
Υπάρχει μία ακατανίκητη ζωτική ενέργεια για επικράτηση και κυριαρχία του ενός προς στον
«άλλο».
Αυτή η ενστικτώδη αλλά και παράλογη ανάγκη να επιβληθεί κάποιος στο συνάνθρωπο του,
τρέφεται και δυναμώνει με την ίδια μορφή που βρίσκουμε να συμβαίνει και στον ανθρώπινο
οργανισμό. Όσο περισσότερο κάποιος τρέφει την προσδοκία του να επιβληθεί προς τους άλλους
τόσο περισσότερο αυτή η ανάγκη δυναμώνει.
Πολλοί είναι οι διανοούμενοι που αντιλήφθηκαν τη σημασία και την κρισιμότητα αυτής της
κατάστασης.
Μέσα από πολλές, ακούραστες και επαναλαμβανόμενες προσπάθειες έδωσαν το δικό τους αγώνα
να καταγράψουν το πως η ανθρώπινη ικανότητα, η γνώση, και η τεχνολογία αποτελούν τις
περισσότερες φορές ένα εργαλείο για την εξουδετέρωση των ‘άλλων΄.
Ο Έριχ Φρομ που αγαπήθηκε πολύ από το μικρό αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα, και που μάλλον
τώρα αγνοείται κρυμμένος σε κάποια σκοτεινή βιβλιοθήκη ενός σκονισμένου ραφιού, στο έργο του
«Ψυχανάλυση και Θρησκεία» αναφέρεται με γλαφυρότητα στην επικρατούσα κοινωνική παρακμή.
Σε αυτό το έργο κάνει αναφορά για έναν ιδιαίτερο τύπο ανθρώπου που ψυχολογικά κατατάσσεται
στους ασθενείς.
Ο Φρομ αναφέρει πως η ανθρώπινη συμπεριφορά του «σήμερα» μπορεί να συσχετιστεί
περισσότερο με την μορφή της «σχιζοφρένειας» όπως αυτή έλαβε χώρα στην περίοδο του
σκοτεινού Μεσαίωνα.
Ο τρόπος παρουσίασης του συγκεκριμένου θέματος που παραθέτει ο Φρόμ είναι εκλαϊκευμένος
στην παρακάτω απλή και παραφρασμένη παρατήρηση:
Γιατί αυτή η μακρόχρονη κοινωνική και οικονομική ευημερία των δυόμιση
χιλιάδων χρόνων να μας έχει φέρει σε σημείο που όλες αυτές οι
τεχνολογικές επιτεύξεις να έχουν συγκεντρωθεί επάνω σε έναν και μόνο
βωμό, που είναι, η ολοκληρωτική εξολόθρευση του ανθρώπου από τον ίδιο
τον άνθρωπο;
Ο μυστικός αγώνας που ο κάθε άνθρωπος έχει να δώσει νοερά στο διάβα της ζωής εξωτερικεύεται
στα μέτωπα των διαφόρων πολιτικών, οικονομικών, και στρατιωτικών εντάσεων.
Στην ουσία, όσο μεγαλύτερη γίνεται η ένταση των κοινωνιών με την χρήση των όπλων, τόσο
περισσότερο γίνεται αντιληπτή η αποκορύφωση μιας εσωτερικής κλιμάκωσης η οποία δεν μπορεί
να διευθετηθεί με άλλον τρόπο.

2

Όμως, σε αυτό το «έργο» που όλοι μας παραμένουμε θεατές ατενίζοντας εξελίξεις με τόσο
απρόοπτο μα και λυπηρό τρόπο, αποτελούν έναν καθρέφτη της ανθρώπινης κατάστασης συλλογικά
και της ποιότητας της φύσης ΜΑΣ.
Σωστά ειπώθηκε στο παρελθόν πως ο κάθε άνθρωπος μέσα του περιέχει ανενεργά στοιχεία του
σκοτεινού εαυτού. Η μόνη διαφορά είναι πως δεν έχει την ευκαιρία αλλά ούτε τα «μέσα» να
πραγματοποιήσει ένα τέτοιο σκοπό όπως τυχόν θα ήθελε.
Το κενό που υπάρχει μεταξύ «λογικής» και «παραφροσύνης» στον άνθρωπο είναι μεγάλο, και
ένεκεν αυτού είναι τρομερά δύσκολο να συμφιλιώσει τις αντικρουόμενες δυνάμεις.
Από την μία πλευρά ο άνθρωπος διακρίνεται για το σθένος και την υπομονή του να κατακρίνει την
αδικία στους «άλλους» ενώ από την άλλη πλευρά παραμένει ανίκανος να αντιπαρατεθεί με θάρρος
μπροστά στα δικά του αρρωστημένα στερεότυπα. Έτσι, αισθάνεται την ανάγκη να θέλει ώστε οι
«άλλοι» να συμμερίζονται τοποθετήσεις του για το ‘σωστό’ και το ‘λάθος’.
Στην Ελλάδα ο πολίτης δεν μπορούσε ούτε κατά φαντασία - πράγμα που σε σημαντικό ποσοστό
συμβαίνει και σήμερα - να διαχωρίσει την έννοια της «αξιοκρατίας» από την «συμφεροκρατία». Με
μανία στήριζε δύο πολιτικές παρατάξεις. Τώρα, με παρόμοιο μένος συνεχίζει να ικανοποιείται
ιδιαίτερα όταν βλέπει τους άλλους να υποφέρουν συνέπειες στον βωμό της ανάγκης για επιβίωση.
Όσο περισσότερο ο ιδεολογικός χαρακτήρας τής πολιτικής σύγκρουσης μεταξύ Ρωσίας και
Ουκρανίας - αλλά και γενικότερα μεταξύ τής Ρωσίας και Δύσης - θα υπάρχει σε έναν φυσικό και
συμβολικό αγώνα μεταξύ ‘καλού’ και ‘κακού’ τόσο περισσότερο η ένταση θα δυναμώνει
ακατάπαυστα τα επόμενα χρόνια.
Η εθελοτυφλία οικονομικών ελίτ ως προς την ανάγκης τους να κυριαρχήσουν στην παγκόσμια
κοινωνική σκακιέρα επιβάλλοντας την δήθεν τάξη, λειτουργεί ως εργαλείο τους. Δυστυχώς έχει
μετατραπεί σε μια κρυφή διεργασία που δεν γίνεται αντιληπτή ως προς τους μοχθηρούς σκοπούς
που περιέχει.
Ο λόγος για αυτή την κατάσταση παρακμής είναι πως οι βαθύτερες σκοπιμότητες που σχεδιάζονται
δεν ενδιαφέρουν τον καθημερινό πολίτης. Σχεδιάζονται κάτω από το πέπλο της «ανάπτυξης» χωρίς
να εξετάζονται με πραγματικό ενδιαφέρον για το τι θέλουν να πετύχουν.
Από τη στιγμή που ο πολίτης έχει την εντύπωση ό,τι είναι αδύναμος να συμμετέχει στα μεγάλα
παιχνίδια των «δυνατών» τότε εθελούσια να προσχωρεί σε μικρές δογματικές αντιλήψεις. Όμως,
δεν θέλει να αναγνωρίσει το πόσο ανούσια, τοξική, παράλογη, και αρρωστημένη, είναι αυτή η
στάση για τον εαυτό του αλλά και για τους άλλους.
Για παράδειγμα, η ιδεολογία της ‘Επανεκκίνησης’ που πρόσφατα κοινοποιήθηκε και
χειροκροτήθηκε, δείχνει ατράνταχτα πόσο βαριά αρρωστημένη είναι η κοινωνία μας ώστε να
αντιληφθεί τον μεγάλο κίνδυνο που παραμονεύει. Με ορμή έρχεται να εξαϋλώσει οτιδήποτε καλό
δύναται να παραχθεί από τα κοινωνικά στρώματα.
Το μόνο σίγουρο είναι πως η ένταση μεταξύ των διαφορετικών δυνάμεων που υπερασπίζονται τα
συμφέροντα τους δεν θα σταματήσει να πάλλεται. Αντίθετα, θα δυναμώνει μέχρι ωσότου ο ποιο
δυνατός θα παραμείνει τελικά στην εξουσία.
Δυστυχώς, για το εγγύς διάστημα δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ελπίδα για ευημερία καθόσον δεν
υπάρχει προβληματισμός που να αφορά τα βαθύτερα κίνητρα που ωθούν ένα τέτοιο πρόγραμμα
όπως αυτό της ‘Επανεκκίνησης’. Ιδιαίτερα, για το πως η πληροφορία και οι ισχυρισμοί για ευημερία
παρουσιάζονται μέσα από τα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης.

3

Όσο περισσότερο αδυνατεί ο απλός πολίτης να συνειδητοποιήσει τη γλαφυρή σημασία τής
προσωπικής δράσης, τόσο περισσότερο οι αόρατες μα ατσάλινες αλυσίδες θα τον σφίγγουν μέχρις
ότου είναι τελείως αδύναμος για να αντιδράσει άλλο.
Ίσως, πρέπει να φτάσουμε στην έσχατη στιγμή της απόλυτης παρακμής για να εκτιμήσουμε αυτό
στο οποίο κατέληξε ο Έριχ Φρομ. Δηλαδή, πως η πραγματική ελπίδα για βελτίωση της ζωής μας
εκδηλώνεται μέσω της αρένας τής πράξης. Έτσι, καμία αναζήτηση για ανθρώπινη ευημερία δεν
μπορεί να υφίσταται σαν φιλολογική έννοια ή ως “πραγματικότητα” αν δεν έχει βαθιές ρίζες στον
εσωτερικό άνθρωπο.