Σκάνδαλα και σκευωρίες-Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία-Νίκου Σαραντάκου

Τ ο άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε ----στο ένθετο Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στην τακτική μου στήλη «-Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία».

Επειδή η εφημερίδα έχει χωρο περιορισμένο, το θέμα δεν το έχω καλύψει όσο θα ήθελα -ας πούμε, δεν αναφέρομαι στη «σκανδαλολογία», εννοώ ως όρο. Ωστόσο, τώρα που ξανακοίταξα το άρθρο, πρόσθεσα μια παράγραφο για το σκαντάλι και τη σκανταλιά.

Αναμφίβολα η επικαιρότητα των προηγούμενων ημερών κυριαρχήθηκε από τις συζητήσεις για το σκάνδαλο Novartis, δηλαδή τις υποψίες για χρηματισμό γιατρών αλλά και δωροδοκίες πολιτικών προσώπων από την ελβετική φαρμακευτική εταιρεία προκειμένου να καθορίζονται συμφέρουσες τιμές στα φαρμακευτικά προϊόντα της. Η Βουλή, σε μια εύλογα φορτισμένη συνεδρίαση, αποφάσισε τη σύσταση προανακριτικής επιτροπής, η οποία  θα διερευνήσει τυχόν ποινικές ευθύνες δέκα πολιτικών προσώπων, ενώ από την αντιπολίτευση έγινε λόγος για «σκευωρία» της κυβέρνησης. Αλλά τις λεπτομέρειες της υπόθεσης θα τις γνωρίζετε ήδη από άλλες σελίδες της Αυγής. Εμείς εδώ λεξιλογούμε, κι έτσι το σημερινό σημείωμα θα το αφιερώσουμε σε αυτές τις δυο λέξεις που τόσο ακούστηκαν, το σκάνδαλο και τη σκευωρία.

Σύμφωνα με τα λεξικά, σκάνδαλο είναι μια υπόθεση, συμβάν, γεγονός που έρχεται σε σύγκρουση με την τρέχουσα ηθική και προκαλεί την αποδοκιμασία αλλά και το έντονο ενδιαφέρον και την περιέργεια της κοινής γνώμης, επειδή έχουν εμπλακεί σ΄ αυτό πρόσωπα που θεωρούνταν ευυπόληπτα. Έτσι, κάνουμε λόγο για πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό ή δικαστικό σκάνδαλο, κτλ.

Η λέξη σκάνδαλον είναι ελληνιστική, ενώ στην κλασική γραμματεία εμφανίζεται, μία φορά στον Αριστοφάνη, ο παράλληλος τύπος σκανδάληθρον, που σημαίνει το ραβδί ή το ξυλάκι της φάκας ή της παγίδας, που πάνω του έβαζαν το δόλωμα. Όταν το ζώο ακουμπούσε το σκανδάληθρον, το ξύλο αναπηδούσε και η παγίδα έκλεινε και το έπιανε. Ήταν δηλαδή τεχνικός όρος που πολύ γρήγορα πήρε μεταφορική σημασία, αφού ήδη στους Αχαρνής του Αριστοφάνη κατηγορείται ο νέος ρήτορας ότι «σκανδάληθρ’ ιστάς επών» δηλαδή στήνει παγίδες με τα λόγια για να πιαστεί σ’ αυτές ο ανταγωνιστής του.

Άλλος παράλληλος ελληνιστικός τύπος είναι η σκανδάλη, με την ίδια σημασία, του στηρίγματος που ενεργοποιεί την παγίδα, λέξη που επιβίωσε ως τα σήμερα για το εξάρτημα που ενεργοποιεί τον επικρουστήρα των πυροβόλων όπλων –και μας δίνει και την έκφραση «με το δάχτυλο στη σκανδάλη» για κάποιον που περιμένει πανέτοιμος να αναλάβει δράση. Όλες αυτές οι λέξεις συνδέονται πιθανώς με το λατινικό scando (ανεβαίνω) και εικάζεται ότι προέρχονται από θέμα που είχε τη σημασία «πατάω με δύναμη πάνω σε κάτι».

Οπότε η λέξη σκάνδαλον πήρε τη σημασία «παγίδα, ενέδρα» και έτσι χρησιμοποιήθηκε στη μετάφραση των Εβδομήκοντα, και αργότερα τη σημασία «πρόσκομμα, εμπόδιο που βρίσκουμε στο δρόμο μας» όπως στο χωρίο της Καινής Διαθήκης «λίθος προσκόμματος και πέτρα σκανδάλου», η πέτρα που πάνω της σκοντάφτει ο διαβάτης –και από εκεί κληρονομήσαμε την έκφραση «η πέτρα του σκανδάλου» που τη λέμε για το πρόσωπο ή το γεγονός που έπαιξε καταλυτικό ρόλο σε ένα σκάνδαλο.

Κι επειδή ο πειρασμός είναι το εμπόδιο που βρίσκει ο ενάρετος στο δρόμο του, στην Καινή Διαθήκη εμφανίζεται και το ρήμα σκανδαλίζω με τη σημασία «βάζω σε πειρασμό» στο διάσημο ευαγγελικό χωρίο «ει δε ο οφθαλμός σου ο δεξιός σκανδαλίζει σε, έξελε αυτόν» οπότε στη συνέχεια στα χριστιανικά κείμενα το σκάνδαλο πήρε τη μεταφορική ηθική σημασία που έχει και σήμερα, μιας πράξης ή συμπεριφοράς που προκαλεί αποδοκιμασία, επειδή έρχεται σε σύγκρουση με τους νόμους της ηθικής, της ευπρέπειας ή της αιδούς.

Η λέξη πέρασε στα λατινικά ως scandalum και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, στις οποίες χρησιμοποιήθηκε και για κάθε θορυβώδη αναστάτωση ή ανωμαλία, ενώ η σημασία που μας απασχολεί σήμερα, της σοβαρής ατασθαλίας, μάς ήρθε τον 19ο αιώνα από τη Γαλλία, όπου επίσης εμφανίστηκαν και οι πρώτες σκανδαλοθηρικές εφημερίδες.

Ενδιαφέρον είναι ότι στα αγγλικά εκτός από τη λέξη scandal υπάρχει και η λέξη slander, που σημαίνει τη συκοφαντία, τη δυσφήμηση, και που ανάγεται επίσης στο λατινικό scandalum αλλά με λαϊκό δανεισμό, που αλλάζει τις λέξεις πολύ περισσότερο.

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε και τις λαϊκες επιβιώσεις της λέξης, διότι βέβαια και η σκανταλιά, όσο αθώα και χαριτωμένη κι αν είναι, από το σκάνδαλο προέρχεται, όπως και το σκανταλιάρικο παιδί. Το πολύ άταχτο παιδί που κάνει συνεχώς σκανταλιές το λένε «σκάνταλο» (ή το έλεγαν παλιότερα). Σκαντάλι ή σκαντάλιο λέγεται σε κάμποσα μέρη το σιδεράκι ή το ξυλαράκι που κρατάει την πόρτα ή το παράθυρο για να μην ανοίξει ή να μην πέσει, όμως σε άλλα μέρη λέγεται η βολίδα, το σκοινί με το βαρίδι που χρησιμοποιούν για να μετρήσουν τα νερά. Αυτό το σκαντάλιο, πιο συχνά σκαντάγιο, είναι βενετικό δάνειο (scandagio) και δεν έχει άμεση σχέση με τη σκανδάλη. Τα επώνυμα Σκανδάλης, Σκανδαλίδης κτλ. πρέπει να προέρχονται από παρατσούκλια σχετικά με αυτά τα σύνεργα.

Όσο για τη σκευωρία, είναι λέξη αρχαία, που έχει υποστεί, ήδη από την αρχαιότητα, μια περίεργη σημασιακή μεταβολή. Ο σκευωρός προέρχεται από τα σκεύη και το επίθημα –ωρός (από το ρήμα ορώ με έκταση στη σύνθεση –θυμηθείτε τον θυρωρό). Σκεύη αποκαλούσαν οι αρχαίοι όχι μόνο αυτά που θα λέγαμε σήμερα σκεύη, τα αγγεία ας πούμε, αλλά και γενικά όλα τα έπιπλα ενός νοικοκυριού, εργαλεία και αποσκευές, τα πάντα εκτός από τα κτήνη και την ακίνητη περιουσία. Ο σκευωρός ήταν ο σκευοφύλακας, αυτός που πρόσεχε τα σκεύη, το δε ρήμα σκευωρούμαι από την αρχική σημασία «φυλάσσω τα σκεύη» έφτασε να σημαίνει γενικώς «δείχνω μεγάλη φροντίδα, σχεδιάζω προσεχτικά», κι έπειτα πήρε την αρνητική σημασία «εξυφαίνω κακό σχέδιο, μηχανορραφώ» -κι έτσι η σκευωρία έχει τη σημερινή σημασία ήδη από τα χρόνια του Δημοσθένη, ο οποίος σε κάποιον λόγο του μιλάει για τη σκευωρία του Καλλικλή που εποφθαλμιούσε τα κτήματα του πελάτη του.

Βέβαια, η κατηγορία ότι το σκάνδαλο Νοβάρτις αποτελεί σκευωρία της κυβέρνησης ελάχιστα πιστευτή είναι, αφού για να τη δεχτούμε θα έπρεπε να πιστέψουμε ότι η ελληνική κυβέρνηση μπορεί και κινεί τα νήματα του πανίσχυρου FBI. Μακάρι ωστόσο να σκευωρεί η (οποιαδήποτε) κυβέρνηση με την αρχική σημασία της λέξης, να δείχνει δηλαδή μεγάλη φροντίδα για τη φύλαξη της δημόσιας περιουσίας!